این فایل در قالب ورد و قابل ویرایش در 283 صفحه می باشد.
پایان نامه برای دریافت درجه دکتری (Ph.D) گرایش: زبان و ادبیات عرب
فهرست مطالب
چکیده ۱
مقدمه ۳
فصل اول: زندگانی مفجع بصری و بررسی شرح حال او
۱-۱ نام و لقب و کنیه ۷
۱-۲ ولادت و نوجوانی ۱۱
۱-۳ شخصیت و مذهب ۱۲
۱-۴ جایگاه علمی – ادبی ۱۴
۱-۴-۱ آشنایی با قرآن و حدیث ۱۶
۱-۴-۲ روایت شعر ۲۲
۱-۴-۳ آشنایی وی با مکانهای جغرافیایی ۲۵
۱-۴-۴ آگاهی او از لغت عربی ۳۰
۱-۵ آثار ۳۴
۱-۶ استادان وی ۴۰
۱-۷ شاگردان و راویان شعر و اخبار او ۴۳
۱-۸ وفات ۴۸
فصل دوم: دیوان مفجع و اغراض شعری آن
۲-۱ مضامین اصلی دیوان ۵۱
۲-۱-۱ مدح ۵۴
۲-۱-۲ هجاء ۵۷
۲-۱-۳ غزل ۶۰
فصل سوم: شرح قصیده الأشباه
۳-۱ معرفی نسخه خطی «شرح قصیدة الأشباه للمفجّع البصریّ» ۶۳
۳-۲ صفحاتی از نسخه خطی (صفحه عنوان، اول و آخر) ۷۰
۳-۳ تصحیح نسخه خطی ۷۳
۳-۴ بررسی و شرح و ترجمه قصیده الاشباه ۱۵۱
۳-۵ انتحال برخی ابیات قصیده الاشباه ۲۷۰
ملخّص الرسالة بالعربیة ۲۸۱
فهرست منابع و ماخذ ۲۸۳
چکیده
این رساله در راستای امر خطیر احیای متون، به تصحیح و بررسی نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» مفجّع بصری (ف۳۲۷هـ)، ادیب، شاعر، کاتب، نحوی و لغوی برجسته عصر عَبَّاسی، از شاعران متعهد شیعه قرن چهارم هجری پرداخته، تا خوانندگان گرامی، با وی و فرهنگ و ادب و شعر و جایگاه شاعر و شرایط زمانه او آشنا گردند. مفجّع بصری در شعر خویش به موضوع اهل بیت (ع) اهتمام ورزیده، و در مظلومیت آنان، غم و اندوه بسیار داشته، که به همین خاطر به این لقب، شناخته شده است.
از ولادت و دوران نوجوانی شاعر، اطلاع بسیاری در دست نیست، که شاید بتوان دلایل سیاسی و مذهبی را علت اصلی این امر دانست.
شخصیت و عقیده مفجّع در هیچ یک از کتب تاریخی و تراجم، به بدی ذکر نشده و تماماً او و جایگاهش را ستوده اند.
همچنین مفجّع حایز جایگاه علمی و ادبی رفیعی در عصر خود بوده، و در غرائب لغات، و نحو، و قرآن و حدیث، و روایت، و تاریخ اسلامی، و شناخت کشورها و اماکن جغرافیایی، به درجه استادی نایل آمد، و شاگردان بسیاری از محضر او بهره مند شدند؛ چنانکه او را قائم مقام ابن درید بصری در تألیف و تدریس معرفی کرده اند. این امر را می توان از اسامی آثار او که بالغ بر ۱۵ اثر می باشد فهمید، اما جای بسی تاسف است که از میان تمامی این تالیفات ارزشمند، فقط رساله «شرح قصیده الاشباه» و بخشی از کتاب «الترجمان فی معانی الشعر»، و قطعه هایی از دیوان او، برجای مانده است.
در مصادر و منابع مختلف، به استادان و شاگردان مفجّع، اشاره چندانی نشده است، که باید اسامی آنان را از لابلای کتابهای مرتبط، استخراج نمود.
دربارة تاریخ وفات شاعر، اختلاف نظر وجود دارد، اما از میان سالهای ذکر شده، سال ۳۲۷ هجری صحیحتر می باشد، چرا که یاقوت حموی به نقل از «تاریخ ابن بشران»، روایتی را از ابن عبدالمجید بن بشران ذکر کرده، که دقیقاً تاریخ فوت شاعر را نشان می دهد.
دیوان مفجّع بصری مانند سایر شعرای هم دورانش، دربردارنده اکثر فنون شعری مهم، مثل وصف و غزل و رثاء و مدح و هجاء می باشد؛ هر چند که وی در برخی فنون، مانند هجاء، غزل و مدح، و خصوصاً مدح اهل بیت (ع) سرآمدتر می باشد. شعر مفجّع، نیکو و ارزشمند، و حجم بسیاری از آن در مورد ائمه اطهار (ع) است، که از بارزترین و مهمترین نمونه های آن «قصیده الاشباه» شاعر می باشد. مفجّع به صراحت تمام، مذهب امامیه خود را در این قصیده اعلان می کند، چرا که واژه «امامت» در ابیات متعددی از آن آمده، و به آن تصریح گردیده است. در این قصیده، به موضوع ولایت علی (ع) و فضایل حضرت پرداخته شده، و همچنین می توان تسلط شاعر به قرآن و حدیث و روایت و لغت عرب و تاریخ اسلامی را بخوبی در قصیده مشاهده کرد.
درباره نسخه خطی که در این رساله، به تصحیح و شرح و بررسی آن پرداخته شده، باید بگوییم که تنها نسخه موجود، به تصویر شمارة (۱۲۹۰) با عنوان «شرح قصیده الاشباه»، با مضمون مناقب امیرالمومنین علی (ع) و بصورت منظوم، به خط احمد بن نجفعلی امینی تبریزی پدر علامه امینی (ره)، و در شمار نسخه های عکسی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود می باشد. متن نسخه، شرحی است بر قصیدة الاشباه، که توسط خود مفجّع، انجام شده است. در این قصیدة یائیه، استناد به حدیث نبوی «تشبیه یا اشباه» شده، حدیثی که حضرت علی (ع) را به انبیای اولو العزم (ع) تشبیه نموده، و ناظم در شرح قصیده، با استفاده از روایاتی که از مشایخ خود شنیده، به شرح فضایل و مناقب علی (ع) می پردازد.
شایان ذکر است که ابیاتی جعلی، پیرامون ابوطالب (ع) و پدر ابراهیم (ع) و ادعای کافر بودن ایشان، در این نسخه به چشم می خورد، که با مذهب مفجّع منافات دارد، و با دلایل محکم و متقنی قابل رد می باشد.
مقدمه
میراث مکتوب اسلامی، مملو از ذخایر ارزشمندی است که بر برخی از آنها، سالیان متمادی و بلکه قرنها گرد و غبار فراموشی و غفلت نشسته است. اما خوشبختانه امروز در سراسر سرزمین اسلامی و بخصوص کشور عزیز ما، تلاشهای سترگ و گرانسنگی در جهت احیاء و تصحیح و تحقیق این میراث گرانبها، صورت گرفته، که جای بسی خرسندی است. باید گفت که جامعه دانشگاهی ما نیز از این قافله علمی و حرکت تحقیقی عقب نمانده و جای امیدواری است که این جنبش عظیم در میان دانشگاهیان، سیر پر شتابتری به خود بگیرد، و استادان گرامی و دانشجویان عزیز همت والایی در جهت این امر خطیر و احیاء و تصحیح متون کهن از خود نشان دهند.
این رساله نیز در این راستا، به احیاء و تصحیح و بررسی نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» مفجّع بصری شاعر اهل بیت، و از شاعران امامیه قرن چهارم هجری، می پردازد. در این رساله سعی شده است تا این شخصیت ادبی برجسته متعلق به سده چهارم هجری و میراث کهن وی که میراث غنی ادبی و علمی و مذهبی سرشار از التزام به ائمه اطهار (ع) است به محافل ادبی و پژوهشی معرفی گردد، تا خوانندگان با وی و فرهنگ و ادب و شعر و جایگاه شاعر و شرایط زمانه او آشنا گردند.
در خصوص صاحب این نسخه خطی نیز باید بگوییم که با کمی تفحص و غور در مصادر ادبی و تاریخی و کتب شرح حال و طبقات، به منظور جمع آوری مطالبی پیرامون شاعر، دریافتیم که آنچه از یک ادیب و شاعر و اهل حدیث و زبان شناس سرآمد و برجسته ای مانند مفجّع بر جای مانده، در قیاس با سایر شاعران و ادیبان معاصر وی مانند بحتری، ابن معتز، جاحظ، ابن قتیبه و دیگران، بسیار ناچیز می باشد. علت این امر نیز تا حدودی روشن و واضح می نماید، چرا که وی مانند اکثر شاعران و ادیبان هم عصرش، با دربار سلاطین عَبَّاسی ارتباط چندانی نداشته است. او در شعر خویش به موضوع اهل بیت (ع) اهتمام ورزیده، و لذا عدم حمایت درباریان و نیز اغراض سیاسی دست به دست هم داده اند تا نام او با گذر زمان کمرنگ گردد. به همین جهت سعی شده است در حد امکان، پژوهشی جامع و مفصل پیرامون اخبار و اشعار این ادیب و شاعر توانمند از منابع قدیم و جدید صورت گیرد، تا آنچنانکه شایسته است، مفجّع بصری، نام و جایگاهش را در میان دیگر شعرای ممتاز این دوره بدست آورد.
رساله به سه فصل تقسیم شده است: فصل اول، شرح حالی است نسبتا مفصل بر زندگی مفجّع بصری و جایگاه علمی و ادبی این شاعر بزرگ شیعه. فصل دوم به بررسی دیوان شاعر پرداخته و مضامین و موضوعات اشعار آن را مورد تفحص و کنکاش قرار می دهد. در فصل سوم و پایانی که پیکره اصلی رساله را تشکیل می دهد، نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» تصحیح، و ابیات آن ترجمه، و مضامین مطرح شده در نسخه، با کمک منابع دست اول ادبی، لغوی، تاریخی، تفسیری، حدیثی، شرح حال، و کلامی، که یک به یک توسط پژوهشگر رؤیت شده، شرح و بررسی گردیده است.
در تصحیح این نسخه خطی، بر اسلوبهای زیر تکیه گردیده است:
۱- اساس کار، بر تنها تصویر موجود از نسخه اصلی، که در کتابخانه آیت الله مرعشی قم، به شماره (۱۲۹۰) موجود می باشد، قرار گرفته است.
۲- در شواهد شعری بیان شده در نسخه، تحقیق بعمل آمده، و صورت صحیح شواهد و منابع آن، ذکر گردیده است.
۳- آیات کریمه و احادیث شریفه و اخبار تاریخی، از نسخه خطی استخراج، و شرح و بررسی لازم در مورد آن انجام شده است.
۴- در تصحیح نسخه حاضر، قوانین علمی تصحیح نسخ خطی، لحاظ گردیده، و در تصحیح خطاها و بررسی صحت برخی اسامی أعلام و سلسله راویان، به کتابهای معتبر مربوطه مراجعه شده است.
۵- آیات و احادیث و شواهد شعری و برخی واژگان دشوار نسخه، حرکت گذاری شده است.
نگارنده در تحقیق و بررسی مطالعات خود پیرامون موضوع پایان نامه، از روش کتابخانه ای استفاده نموده و در برخی اوقات از سایتهای اینترنتی و لوح های فشرده مرتبط با موضوع، بهره گیری کرده است. متاسفانه کتابها و مقَالَات چشمگیری درباره شاعر نگاشته نشده است، جز کتاب «شاعر العقیده المفجّع البصری» نوشته دکتر عبدالرسول الغفّار که دار الزهراء بیروت در سال ۱۹۸۵ میلادی به چاپ رسانده است. نویسنده در این کتاب با استفاده از منابع مهم تاریخی و ادبی به جمع آوری اشعار و آثار مفجّع اقدام نموده و مختصری به شرح احوال شاعر نیز پرداخته است.
در خاتمه امیدوارم که این بضاعت مزجات با تمام کاستیها و لغزشهایش، مورد توجه استادان محترم و دانشجویان عزیز قرار گیرد. و ما توفیقی إلا بالله، علیه أتوکّل و إلیه أنیب.
۱-۱ نام و لقب و کنیه
ابوعبدالله محمَّد بن احمد بن عبدالله، ادیب و شاعر و کاتب و نحوی و زبان شناس شیعی برجسته بصره، ملقب به «مفجّع» می باشد (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶-۲۳۴۴؛ ابن ندیم، بی تا، ۹۱؛ نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ شیخ طوسی، ۱۴۱۷، ۲۲۸ و ۲۲۹ و ۳۲۹؛ ابن شهر آشوب، ۱۹۶۱، ۱۷۹؛ قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲ و ۳۱۳؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ علامه حلی، ۱۴۱۷، ۲۶۵؛ ذهبی، ۱۹۸۷، ۲۳/۶۴۷؛ صفدی، ۲۰۰۰، ۱/۱۱۶ و ۱۱۷؛ صفدی، ۱۹۸۷، ۱۸؛ سیوطی، ۱۹۷۹، ۱/۳۱)([۱])
برخی منابع، دلیل این لقب را، سرودن اشعار در مورد اهل بیت (ع) و زاری شاعر بر مصایب و مظلومیت ائمه اطهار (ع) می دانند (نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۷) و به عقیده برخی منابع دیگر، سرودن بیت زیر سبب شد به مفجّع ملقب گردد (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۷؛ قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۷؛ عانی، ۱۹۸۲، ۲۱۷؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵):
إنْ کانَ قِیلَ لِیَ المفجّع نُبْزَاً
فَلَعَمْری أَنَا المفجّع هَمَّا([۲])
(نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ عبدالقادر بغدادی، ۱۹۸۳، ۱۱/۲۶۹؛ شیخ عَبَّاس قمی، بی تا، ۳/۱۹۷؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ عانی، ۱۹۸۲، ۲۱۸)
قفطی در خصوص لقب شاعر چنین گوید: «او شعر بسیاری درباره اهل بیت (ع) دارد، که در آن اسامی ایشان را ذکر می کند و بر شهادتشان زاری و ندبه سر می دهد، و از این روست که مفجّع نامیده شده است»([۳]) (قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲)
اما ابن عساکر در کتاب «تاریخ دمشق»، علت سرودن شعر درباره اهل بیت (ع) توسط مفجّع و الگو برداری وی از «کمیت بن زید اسدی» را اینگونه بیان می کند: «ابوالحسن نجار گوید: از ابوعبدالله مفجّع شنیدم که می گفت: علت سرایش شعر توسط من درباره اهل بیت (ع) این است که در جزئی از شعر کمیت نگریستم، پس از آن در همان شبی که قدری از شعر وی را خواندم، در خواب امیر مومنان علی (ع) را دیدم، پس عرض کردم: دوست دارم که درباره اهل بیت (ع) شعر بسرایم. فرمود: تو را به کمیت راهنمایی می کنم، پس دنباله روی او باش، چرا که او امام و پیشوای شاعران ما اهل بیت (ع) می باشد و پرچم ایشان روز قیامت در دستان اوست تا آنان را به سوی ما هدایت کند»([۴]) (ابن عساکر، ۱۹۹۷، ۵۰/۲۴۶ و ۲۴۷)
ابن ندیم در فن سوم از مقَالَه دوم کتاب خود «الفهرست»، شرح حال مفجّع بصری را در طبقه علمای نحوی و لغویی ذکر می کند که به هر دو مکتب بصره و کوفه در قواعد نحوی و زبانی گرایش دارند (ابن ندیم، بی تا، ۹۱) کارل بروکلمان نیز مفجّع را در گروه عالمان بغداد قرار می دهد و به مدرسه و مکتب او اشاره می کند (بروکلمان، بی تا، ۲/۲۳۶)
کنیه اصلی وی «ابو عبدالله» می باشد؛ اما برخی مصادر مثل «جذوة المقتبس» حُمیدی و «تاریخ الادب العربی- العصر العَبَّاسی» شوقی ضیف، کنیه وی را «ابو عبیدالله» ذکر کرده اند: «ابواحمد عسکری نحوی از ابو عبیدالله مفجّع، شعری برای ما خواند»([۵]) (حُمیدی، ۱۹۶۶، ۳۰۴؛ ابن عساکر، ۱۹۹۶، ۳۸/۳۲۱؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۶)
مفجّع در اکثر منابع به این لقب خوانده می شود، اما در «کشف الظنون» حاجی خلیفه، با تصحیف، لقب او «العَجیج»([۶]) آمده است (حاجی خلیفه، بی تا، ۱/۱۰۴ و ۲/۱۱۳۱) لقب شاعر «ابن المفجّع» نیز ذکر شده است (زبیدی، ۱۹۸۰، ۱۹/۵۴۴)
با توجه به اختلاف ذکر القاب در منابع، و اجماع اکثر کتابها بر لقب «المفجّع»، می توانیم در این باره به کم دقتی و تصحیف برخی مولفان و یا اشتباهات چاپی حکم کنیم.
در مورد نام پدر شاعر نیز اختلافاتی در منابع دیده می شود. برخی نام پدر او را «عبدالله» ذکر کرده اند؛ مثلاً ابن ندیم در «فهرست» خود و یاقوت حموی به نقل از «تاریخ ابن بشران» گویند: «محمَّد بن عبدالله المفجّع» (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۴۰؛ ابن ندیم، بی تا، ۹۱؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴)؛ ذهبی نیز در کتاب «تاریخ الإسلام» می گوید: «هو محمَّد بن عبدالله البصری النحوی» (ذهبی، ۱۹۸۷، ۲۳/۶۴۷ ش۵۷۵)؛ اما صفدی، قول دیگری را درباره نام پدر او نقل می کند: «هو محمَّد بن محمَّد» (صفدی، ۲۰۰۰، ۱/۱۱۶؛ سزکین، ۱۹۹۱، ۲/۵۰۹) و در کتاب «تصحیح التصحیف» صفدی، نام پدر او «عبیدالله» ذکر شده است (صفدی، ۱۹۸۷، ۱۸؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵)
نام جدّ وی در اکثر منابع، «عبدالله» ذکر شده است، به استثنای چند منبع، که نام جدّ مفجّع را «عبیدالله» آورده اند (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ زرکلی، ۲۰۰۲، ۵/۳۰۸؛ جبوری، ۲۰۰۳، ۱۱۸؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴)
یاقوت حموی خاطر نشان می کند که سلسله نسب مفجّع را با استناد به خط طبری معروف به «مِضْرابُ اللَّبَن»([۷]) بصری یافته است: «محمَّد بن احمد بن عبیدالله کاتب، معروف به مفجّع، همنشین ثعلب، همچنین به خط طبری معروف به مضراب اللبن از اهالی بصره، نسب مفجّع را یافتم»([۸]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶)
در کتاب بروکلمان، نام پدر و جدّ مفجّع، اشتباهاً اینگونه ذکر گردیده است: «المفجّع محمَّد بن أحمد بن أحمد بن عبیدالله الکاتب البصریّ» (بروکلمان، بی تا، ۲/۲۳۶) اکثر منابع – آنچنانکه قبلا ذکر شد- نام پدر وی را «احمد» و نام جد وی را «عبدالله» ثبت کرده اند، و به نظر می رسد این موارد اختلاف در شمار تصحیفات و اشتباهات نوشتاری قرار گیرد.
۱-۲ ولادت و نوجوانی
تقریباً اکثر منابعی که در مورد مفجّع بصری سخنی به میان آورده اند، به زندگی شاعر به صورت موجز و خلاصه پرداخته اند و سخنی از محل تولد، و ذکری از خانواده و اصل و نسب وی، و بطور کلی زندگی پیش از مطرح شدن مفجّع در محافل و مجامع علمی و ادبی، به میان نیاورده اند. اما از آنجایی که کتب تراجم و سایر منابع شرح حال مفجّع، او را به بصره منسوب می کنند و وی را «مفجّع بصری» می نامند، این احتمال قوی می شود که شاعر در بصره متولد شده باشد، چرا که غالباً، افراد را به محل تولدشان نسبت می دهند. شاید بتوان دلایل سیاسی و مذهبی را علت اصلی بیان زندگی شاعر بطور خلاصه توسط اکثر منابع، دانست (غفار، ۱۹۸۵، ۱۵ و ۱۶)
۱-۳ شخصیت و مذهب
شاعر در بصره، محیطی که با محبت و تشیع علی و فرزندانش (ع) ممتاز می گردد، متولد شده است. در قرن دوم و سوم هجری، مذهب شاعران در کنار دیگر خصوصیات، یکی از مهمترین اموری بود که شاعری را از دیگر شاعران متمایز می ساخت (غفار، ۱۹۸۵، ۴۷)
مفجّع آنچنانکه از اشعار او بخصوص «قصیده الاشباه» وی مشخص است، شاعری است شیعی و دوازده امامی. یکی از بارزترین نشانه ها و دلایل عشق و محبت او به علی و خاندانش (ع)، قصیده «الأشباه» اوست، و آنچنان که در فصلهای بعدی مفصلاً به آن خواهیم پرداخت، در این شاهکار شعریش، به بیان فضایل علی (ع) می پردازد و آن حضرت (ع) را با استناد به حدیثی از پیامبر اعظم (ص) معروف به «حدیث تشبیه یا اشباه»، جامع صفات و شبیه پیامبران الهی (ع) معرفی می کند.
هیچ یک از کتب تاریخی و تراجم، از شخصیت و عقیدة وی به بدی یاد نکرده اند و تماماً او و جایگاهش را ستوده اند. مثلاً نجاشی گوید: «او بزرگیست از بزرگان زبان و ادب و حدیث، و دارای مذهب صحیح و اعتقاد نیکو و شعر بسیار درباره اهل بیت (ع) می باشد»([۹]) (نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ حر عاملی، ۱۴۱۴، ۳۰/۴۵۸؛ کلباسی، ۱۴۱۹، ۲/۲۵۵ و ۳۳۶؛ شیخ عَبَّاس قمی، بی تا، ۳/۱۹۷؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴) قفطی و یاقوت حموی نیز گویند: «او شاعریست با سروده های بسیار، دانشمند و ادیب»([۱۰]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۷ و ۲۳۴۳؛ قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵) صفدی و ذهبی نیز اینچنین وی را وصف می کنند: «شاعری نوآور و بزرگ، و شیعه ای دلسوخته و آتشین طبع بود»([۱۱]) (ذهبی، ۱۹۸۷، ۲۳/۶۴۷؛ صفدی، ۲۰۰۰، ۱/۱۱۶؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴) علامه امینی در کتاب خود «الغدیر» گوید: «مفجّع از معدود شیعیان امامیه است که او را به عقیده نیکو و سلامت مذهب و اندیشه درست ستوده اند»([۱۲]) (علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱) همچنین سیوطی به نقل از یاقوت حموی گوید: «او از نحویان بزرگ، و شاعری نوآور و شیعی بود»([۱۳]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ سیوطی، ۱۹۷۹، ۱/۳۱)
مفجّع به صراحت تمام، مذهب امامیه خود را در «قصیده الأشباه» اعلان می کند، چرا که واژه «امامت» در ابیات متعددی از قصیده او آمده، و به آن تصریح شده است؛ مانند این ابیات:
بیت ۴۵
و کَذاکَ الإِمامُ بالنَّهرِ أَفْنَی
مَنْ عَصَاهُ وَ طاوَعَ الرَّاسِبیَّا
بیت ۶۰
فَاجْتَلَی الصَّخْرَةَ الإِمامُ فَکانَتْ
کُـرَةَ الصَّولَجانِ تُدْحَی دَحِیَّا
بیت ۱۰۴
و کَمَا قامَ بالأَمَانةِ ذُو الکِفْـ
لِ وَجَدْنا إمامَنَا الهَاشِمِیَّا
بیت ۱۱۰
خِیْرَةٌ بِنتُ خِیْرَةٍ رَضِیَ اللّـ
ــهُ لَهَا الخَیْرَ و الإِمامَ رَضِیَّا
بیت ۱۱۴
قَتَلَ السَّیِّدَ الإِمامَ قَسیمَ الـ
ــنّارِ خَتْلاً کَیْمَا یَنالُ بَغِیَّا
بیت ۱۵۱
وَدَّ خَیْراً لِقَومِهِ و أَبَی الرَّحـ
ـمَانُ إلّا إمامَنَا الطَالِبِیَّا
مفجّع همچنین در این قصیده، به موضوع وصایت و جانشینی و ولایت علی (ع) تأکید می کند و چنانکه خواهد آمد، یکی از دلایل قتل او، همین صراحت در بازگویی عقاید مذهبیش می باشد.
[۱]-جهت اطلاع بیشتر نک: تفرشی، ۱۴۱۸، ۴/۱۱۹؛ حاجی خلیفه، بی تا، ۱/۱۰۴ و ۳۹۷ و ۲/۱۱۳۱ و ۱۸۶۹؛ عبدالقادر بغدادی، ۱۹۸۳، ۱۱/۲۶۹ و ۱۹۹۷، ۶/۴۶۲؛ حر عاملی، ۱۴۱۴، ۳۰/۴۵۸ و ۴۵۹؛ شیخ عباس قمی، بی تا، ۳/۱۹۷؛ بروکلمان، بی تا، ۲/۲۳۶؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱-۳۶۶؛ زرکلی، ۲۰۰۲، ۵/۳۰۸؛ آقا بزرگ تهرانی، بی تا، ۱۷/۱۰۸ و ۱۰۹؛ اسماعیل پاشا بغدادی، ۱۹۵۵، ۲/۳۱؛ اسماعیل پاشا بغدادی، بی تا، ۲/۳۳۹؛ نمازی، ۱۴۱۹، ۵/۲۳۳ و ۸/۱۳۳؛ کحاله، ۱۹۹۳، ۳/۷۵؛ خویی، ۱۹۹۲، ۱۶/۹ و ۱۰؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۶-۳۹۹؛ جبوری، ۲۰۰۳، ۱۱۸ و ۱۱۹؛ سزکین، ۱۹۹۱، ۲/۵۰۹ و ۵۱۰؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴؛ عانی، ۱۹۸۲، ۲۱۷ و ۲۱۸؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵-۱۳۸؛ الریشهری، ۱۴۲۵، ۹/۳۱ و ۳۲٫
[۲]- اگر چه مرا از جهت لقب زشت دادن و عیبجویی، مفجّع می خوانند، ولی به جانم سوگند که من بخاطر حزن و اندوه [از ستمی که در حق خاندان نبی (ص) روا می شود] مفجّع (درد کشیده و زاری کننده) هستم.
[۳]- له شِعرٌ کثیرٌ فی أهل البیت، یَذکُر فیه أسماءَ الأئمة و یَتفَجَّعُ علی قَتْلهم حتّی سُمِّیَ بالمُفَجَّع.
[۴]- أنبأنا أبوالحسن بن النجّار قال: سمعتُ أبا عبدالله المفجّع، یقول: کان سببُ قولِ الشِّعر فی آل البیت أنّی کنتُ قد نظرتُ فی شئٍ مِن شِعر الکُمَیت، فلمّا کان تلک اللیلةُ التی قرأتُ فی نَومِها الکتاب، رأیتُ أَمیرَ المؤمنین -علیه السلام- فی النَّوم فقُلتُ: أَشتَهی أنْ أَقولَ الشِّعرَ فی أهلِ البیتِ، فقال: عَلیکَ بالکُمَیت، فَاقْتَفِ أَثرَه، فإنّه إمامُ شُعرائِنا أهلِ البیتِ، و بِیَدِه لِواؤُهُم یومَ القیامةِ حتّى یَقُودَهُم إلینا.
[۵]- أَنشَدَنا أبوأحمد العسکریّ النحویّ لأبی عُبَیدِالله المُفجّع.
[۶]- داد و فریاد.
[۷]- با جستجوی بسیار در کتب تاریخی و نسب شناسی و ادبی و فرهنگ لغتها، شرح حالی از طبری که ملقب به «مضراب اللبن» باشد، یافت نشد.
[۸]- مُحَمَّدُ بنُ أَحمَدَ بنِ عُبیدِاللهِ الکاتبِ، المَعرُوفُ بالمُفَجَّعِ صاحِبِ ثَعلبَ، کذا وَجدتُ نَسَبَه بخَطِّ الطَّبریِّ المَعروفِ بِمِضْرابِ اللَّبَنِ مِن أهلِ البَصرَةِ.
[۹]- جَلیلٌ مِن وُجُوهِ أَهلِ اللّغةِ و الأَدَبِ و الحَدِیثِ، و کان صَحیحَ المَذهبِ، حَسَنَ الإِعتقادِ، و لَهُ شِعرٌ کَثیرٌ فی أَهلِ البَیتِ.
[۱۰]- و هو شاعِرٌ مُکْثِرٌ، عالِمٌ، أَدیبٌ.
[۱۱]- کان شَاعِراً مُفْلِقاً و شِیعیّاً مُتحَرِّقاً.
[۱۲]- و مِن المَعدُودِین مِن أَصحَابِنا الإمامیة، مَدَحُوهُ بحُسْنِ العَقیدةِ، و سَلامَةِ المَذهَبِ، و سَدَادِ الرَّأی.
[۱۳]- قال یاقوت: کانَ مِن کِبارِ النُّحاةِ، شَاعِراً مُفْلِقاً، شِیعیّاً.
پایان نامه تصحیح نسخه خطی «شرح قصیده الأشباه مفجّع بصری» و ترجمه اصل قصیده
