مقدمه :
زمانی که بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت ، دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هرگونه تزئین یا پوشش لعاب بوده، ولی بتدریج که ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گروناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد.
کاوشهای باستان شناسی در محوطه های باستانی ایران موید آن است که تسلسل و تکامل ساخت ظروف بی لعاب در قرون متمادی حفظ گردیده و هنرمندان سفالگر با پیشرفت هنر سفالگری همزمان و در کنار ظروف سفالین لعابدار در ظروف بی لعابدار در ظروف بی لعاب نیز مبتکر بوده و این شیوه و سنت را تا به امروز حفظ کرده اند. وفور ظروف بی لعاب به نسبت انواع دیگر سفالینه بعلت کاربرد این نوع سفالینه در زندگی توده مردم بوده است.
تاریخ گذاری ظروف بی لعاب اوایل اسلام بعلت ادامه سنت سفالگری ساسانی ، بسیار مشکل است و بدین سبب متخصصان این نوع سفالینه را عرب ساسانی نامیده اند.
پس از سقوط امپراتوری ساسانیان ( سال 622 میلادی ) و گرایش ایرانیان به دین مبین اسلام قسمتهائی از این سرزمین تا مدتها تحت تأثیر شیوه های هنری گذشته قرار داشته است که از آن جمله ناحیه دریای خزر می باشد . در این منطقه روش و سنت هنر ساسانی بویژه در زمینه فلز کاری و سفالگری ادامه یافته و ظروف سفالین به شیوه متقدم ساخته می شده است. حفریات باستان شناسی در ناحیه دریای خزر که محوطه های باستانی بیشماری را در بر می گیرد. کشف ظروف سفالین اواخر ساسانی و اوایل اسلامی و قابل مقایسه بودن آنها این نظریه را اثبات می نماید.
پژوهشهای باستان شناسی سالهای اخیر در مراکز تمدنهای اسلامی ایران چون : نیشابور ، ری ، جرجان، سیراف ، استخر ، تخت سلیمان ، سلطانیه ، فسا ، غبیرا و شوش که در ادوار اسلامی از آبادانی و ثروت برخوردار بوده اند شناخت باستان شناسان را در تکامل سفالینه بی لعاب تا حدی آسانتر کرده است.
سفالینه بی لعاب اسلامی بسیار متنوع و از جهات مختلف مانند خمیر ، شکل و تزئین قابل بررسی است.
به طور کلی سفالهای دوره اسلامی را می توان به سه گروه طبقه بندی کرد:
1 ) سفالهای دوره اموی و اوایل دوره عباسی
الف ) اوایل دوره اسلامی 2 ) سفالهای نقاشی شده براق دوره فاطمی
3 ) ظروف منقوش با دوغاب گل یا پوشش گلی ( لعاب گلی )
1 ) ظروف اسگرافیتو ایرانی
2 ) ظروف زیبای دوره سلجوقی ایران
ب ) اواسط دوره اسلامی 3 ) ظروف دوره سلجوقی آناتولی
4 ) سفالگری راکاو روشنه
5 ) سفالهای بدون لعاب اواسط دوره اسلامی
1 ) سفالگری ایران در دوره ایلخانی و تیموری
2 ) سفالگری دوره ممالیک مصر و سوریه
ج ) دوره متأخر اسلامی 3 ) سفالگری دوره صفویه و قاجاریه ایران
4 ) سفالگری دوره عثمانی در آناتولی
سفالگری در دوران اسلامی ابتدا به صورت سفال ساده بدون لعاب بود. اگرچه سفالگران از دوره اشکانی به نوع لعاب سبز مایل به فیروزه ای با شفافیت قابل توجه و سپس در دوره ساسانیان با لعاب سبز قلیا و مات آشنا بوده اند سفالگران دوران اسلامی در سه قرن اولیه دقیقاً ادامه هنر سفالگری دوره ساسانی است . ظروف سفالی این دوره به شکل کوزه های گردن کوتاه و دسته دار با لبه های ضخیم و تخت و ظروف بدون لعاب با نقوش قالبی ساخته می شد.
از آنجایی که ظروف سفالی دوره ساسانیان در کمال سادگی ساخته شده اند، ادامه و سبک این سفالها در دوره اسلامی مورد پذیرش قرار گرفت و صنعت سفالگری بار دیگر رونق قابل توجهی یافت و موجب توسعه فعالیت سفالگران شد.
هنر سفالگری دوره اسلامی از ترکیب فلسفه و حکمت و فن مشتق می شود.
سفالگران قرون اولیه اسلامی ( قرون اول و دوم هجری ) دو دسته سفال داشتند :
الف ) سفال بدون لعاب ب ) سفال لعابدار
الف ) سفال بدون لعاب : این سفالها به چند روش تزئین می شده است.
1 ) نقش کنده : خمیر این نوع سفال معمولاً قرمز، نخودی و خاکستری است.
موضوع نقوش آن که به روش نقره است ( ایجاد خراش با شیئی نوک تیز روی سفالی که هنوز خشک نشده است ) شامل خطوط جناغی ، موجی ، زیگراگ ، نقطه چین ، خطوط موازی عمودی و افقی و گاهی نقوش گیاهی است . شکل ظروف غالباً کوزه های بدنه محدب با گردن کوتاه و گاه کشیده و گلدان و دسته های کوچک عمودی معمولاً دو دسته و چهار دسته و بیشتر است و ظروف کوچک مانند کاسه و آبخوری که از شهرهای آباد و پر جمعیت آن دوره نظیر نیشابور ، ری ، جرجان ، شوش، اصطخر به دست آمده است .
2 ) نقش قالبی : این نوع تزئین را روی سفالهایی بدون لعاب کوچکتر بویژه در ظروفی که بدنه آنها کاملاً کروی نیست و گاه به تقلید از ظروف فلزی به صورت چند وجهی ساخته شده اند، می توان دید. این نقوش معمولاً با قالب روی بدنه و در ظروف بزرگتر ، روی شانه و قسمتهای ضخیمتر ظروف ایجاد می شده است و معمولاً موضوع آم طرحهای هندسی و گیاهی است. در این دوره هنوز تزئینات خطی کوفی روی ظروف متداول نشده و در اواخر قرن دوم هجری کتابت روی پوست به خط کوفی ساده که تقلید و تلخیص از خط نبطی است ، متداول می گردد. شکل این ظروف نیز معمولاً کوزه ، گلدان و آبخوریهای کاسه ای شکل است که در کاوشهای علمی شهر ری و نیشابور به دست آمده است.
3 ) تزئینات برجسته یا افزوده کاری : در این روش که اصطلاحاً روش با سونین هم نامیده می شود ، قبل از ریختن دسفال با قیف مخصوص ، گل نسبتاً غلیظ را به اشکال موردنظر ظرف می نشانند که معمولاً طرحهای حیوانی و انسانی ، نقشهای اسطوره ای موضوع این نوع تزئینات است که اقتباسی از نقوش ظروف فلزی دوره هخامنشی و ساسانی است . شکل ظروف شامل کوزه های بزرگ دسته دار و گلدانهای کوچکتر است که در شهرهای ری و ساوه ساخته می شده است.
4 ) تزئینات رنگی : در کاوشهای باستان شناسی از این نوع ظروف زیاد به دست نیامده و آنچه هم پیدا شده به دلیل نامناسب بودن شرایط ، بیشتر رنگ ظروف زایل شده و چندان قابل تشخیص و استفاده نیست . در مجموع از روی ظروف تزئینی و منقوش مکشوفه از شوش چنین استنباط می گردد که سفالگران ، ای این روش برای تزئین ظروف بدون لعاب استفاده نموده اند. موضوع نقوش همچنان طرحهای هندسی و اسلیمی تزئینی است.
ب ) سفال لعابدار : در قرن اول و دوم هجری تنوعی در رنگ لعاب دیده نمی شود و چنانکه اشاره شد به تبع دوره ساسانیان که لعاب سبز قلیا و مات رایج بود، در این دوره نیز از رنگ سبز در طیفی محدود نظیر سبز تند و یشمی ، خمیر قرمز و نخودی استفاده شده و ظروفی به شکل کوزه های کوچک و کاسه های نسبتاً گود با این لعاب تزئین شده است . در بررسیهای علمی ، نیشابور یکی از مراکز ساخت این نوع سفال شناسایی و معرفی شده است.
سفال قرون سوم و چهارم هجری : فنون تزئین ، متداول دراین دوره چنین است :
الف ) لعاب گلی : در این نوع تزئین ، ظرف ساخته شده از گل را که معمولاً دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است. پس از خشک شدن در دو غابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند، طوری که داخل و خارج آن به طور یکنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشک شدن ، ظرف را به نقوش موردنظر می آراستند . این نقوش معمولاً ساده بود و شامل یک جمله یا کلمه کوفی می شد که در کف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظرف نوشته می شد، سپس ظرف را با لعاب شیشه می پوشاندند و به کوره می بردند . معمولاً برای ظروف ساده یک رنگ ، از ترکیب لعاب گلی که سیلیس هم به آن اضافه می شد ، استفاده می کردند که این کار در یک مرحله انجام می شد و در نهایت ظرف به رنگ شیری براق در می آمد. ظروف مزین به لعاب گلی معمولاً در چهار گروه مطالعه می شود.
سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید:
این دسته از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف سربی تزئین شده است . زمینه این ظروف کلاً شیری رنگ یا سفید است که در گوشه ای از لبه داخلی یا کف آن با کلمه یا جمله ای کوتاه تزئین شده است. در اوایل قرن چهارم تزئینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب ، نقش پرندگان ، گلهای مشبک به نوشته کوفی تزئینی اضافه می شود . از ویژگیهای کلی تزئینات این نوع ظروف عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است.
در ظروف بزرگتر که لازم بود نوشته کوفی طولانی باشد ، جملاتی نظیر دعای خیر ، روایات ، ضرب المثل ، احادیث منسوب به حضرت محمد (ص) حضرت علی (ع) و کلام بزرگان اهل ادب برای تزئین به کار می رفته است.
سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید:
سفالهای رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی ، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است که کیمیاگران و تهیه کنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اکسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان ، گلها ، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره ، سیاه ، قهوه ای ، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازک روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده کرده اند. از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار ، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی ، با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبک ( نقطه نشان ) و نقشمایه های اسلیمی و تکرار حروف خط کوفی نام برد که در داخل کاسه ها ، بشقابها ، پیاله های کوچک و آبخوری رسم شده است.
در میان مراکز ساخت این نوع ظروف ، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور کلی در شرق ایران و نیز در مازندان این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی کوره های پخت این نوع سفال در جریان کشف شده است و محققان آنجا را مرکز ساخت و اشاعه این سفال می دانند .
سفالینه لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف به زرین خام اولیه :
این نوع سفال پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد ف با مجموعه ای از لعابهای ترکیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی خاصی به حالت زرین خام یا طلایی داشت. شکل این ظروف معمولاً کاسه و نقوش آنها گلهای زینتی همراه با نوشته های کوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم و هفتم در تکامل نقوش و نوع خطو تفکیک رنگ است که در قرن ششم و هفتم هجری به جای خط کوفی از خط نسخ و فراسی دری و پرتره های انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود. سفالینه های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر در نیشابور ، جرجان ، اصطخر و شوش به دست آمده است.
سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد :
این نوع سفالینه ها که در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لکه هایی قسمتهای مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تکنیک لعاب پاشیده دانست ، تنوع رنگ لعاب در پایان قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزئین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید کاشی برای تزئینات معماری هم پا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور کلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اولیه اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است.
سفال قرن پنجم هجری:
الف ) سفالهای بدون لعاب
1 ) سفالهای نقش کنده که عموماً خمیر آنها نخودی رنگ بوده و به شکل کوزه های دسته دار ، خمره های کوچک ، آبخوریها و تنگهای کوچک بدنه شغلی دسته دار دهانه باز است. نقوش کنده که روی این نوع ظروف کنده شده شامل طرحهای هندسی ، گیاهی ، خطوط موجی زیگزاگ عمودی و افقی است. از مهمترین مراکز ساخت آن می توان از شهرهای نیشابور ، ری ، جرجان ، شوش و اصطخر نام برد.
2 ) سفال با نقش قالب زده که دارای خمیر نخودی و قرمز بوده و شکل آن به صورت قمقمه ، کوزه های کوچک دسته دار ، خمره های کوچک و آبخوریهای پارچ مانند یا تنگ شلغمی کوتاه و دسته دار است. نقش قالبی این نوع ظروف سفال طرحهای اسلیمی ، انسان ، حیوان و تکرار برخی حروف به خط کوفی و گاهی کتیبه های کوفی است. ریو نیشابور از مراکز تولید این نوع ظروف است.
3 ) سفال دارای نقش افزوده : این سفالها خمیر نخودی رنگ نازکی دارد و به شکل تنگها و کوزه های دسته دار و خمره های کوچک است . نقوش افزوده غالباً طرح گلها و نقوش گیاهی و حیوانی است. شهرهای ری و نیشابور از مراکز عمده تولید این نوع ظروف شناخته شده است.
ب ) سفالهای لعابدار
شامل لعاب پاشیده ، نقش کنده زیر لعاب و سفال لعاب یکرنگ .
1 ) لعاب پاشیده : این لعاب در قرن چهارم هجری در بیشتر شهرهای خراسان امروز خراسان بزرگ آن زمان متداول می شود. مرکز اولیه آن چنین بوده و در دوره عباسیان به لحاظ ارتباطات تجاری و سیاسی نمونه هایی از آن به سرزمینهای اسلامی صادر شد. در پایان قرن چهارم با ترکیب پودر شیشه و گلهای اکسیدی ، رنگهای متنوع لعاب تجربه می شود که در ابتدا به صورت پاشیده بر بدنه داخل شرف به قصد تزئین و دستیابی به تلالؤ رنگهای لعاب نقش می بندد و بعدها به مرحله تکامل می رسد. در لعاب پاشیده دو شیوه مرسوم بوده است ؛ نخست آنکه سفالها را با لعاب گلی می پوشاندند ، سپس با لعاب سرب و رنگهایی که از ترکیب اکسید فلزات تهیه می گردد به صورت لکه یا گاهی نقطه چین روی ظرف را می پوشاندند. در رنگهای پاشیده شده در ظروف ساخت چین اغلب سه رنگ سبز ، آبی و زرد کهربایی به کار رفته ولی در ظروف لعاب پاشیده ساخت ایران از رنگ ارغوانی استفاده شده است. روش دیگر سفالینه با نقش کنده و لعاب پاشیده بود که از ابتکارات سفالگران ایرانی است.
2 ) نقش کنده زیر لعاب : شیوه کار به این صورت است که ابتدا روی بدنه ظروف را با نقوش از پیش طراحی شده اسلیمی ، گیاهان ، حیوانات و بعدها انسان به صورت کنده کاری تزئین می کنند و با لعابهای یکرنگ ، لایه ای شفاف و خوشرنگ بر سطح ظرف می پوشانند . سفال نقش کنده زیر لعاب مبین ذوق و اندیشه هنرمندان عصر سلجوقی است.
نقش کنده زیر لعاب براساس نقش روی سفال :
نقش کنده هندسی زیر لعاب : ساخت ظروفی با نقش کنده هندسی زیر لعاب به شکل کاسه هایی که سطح داخلی آنها تزئین شده است. از اواخر دوره غزنوی و اوایل دوره سلجوقی متداول می گردد. رنگهای به کار رفته عموماً سبز است و این نوع سفال رد شمال ایران بیشتر ساخته می شود.
نقش کنده گیاهی زیر لعاب : استفاده از نقوش گیاهی به صورت اسلیمی و گلهای تزئینی که در ظروف فلزی متداول است مورد تفلید سفالگران قرار می گیرد. شاخصترین نقوشی که روی این سفالها کنده شده گلهای طوماری ، شاخ و برگ و گلهای اسلیمی است که عموماً به رنگ زرد و سبز و قهوه ای است.
سفال نقش کنده با نقش حیوان :
استفاده از نقش حیوان به طور گسترده در هنر ساسانیان به چشم می خورد از جمله نقوشی مثل مرغ شاخدار ، سیمرغ ، گراز ، حمله شیر به غزال ، شکارگاه ، گوز نهایی در حال دویدن یا پرندگانی که روبه روی هم ایستاده اند. در قرو پنجم فلزکاران دوره سلجوقی بار دیگر این نقوش را به تصویر می کشند.
سفال کنده با نقش انسان زیر لعاب :
اشیاء و ظروفی را که دارای نقش انسان بودند غیر اسلامی یا طرح کبری می نامیدند . رنگهای بکار رفته در این سفالها عموماً سبز ، زرد ، قهوه ای و گاهی قرمز است.
سفال کنده نوشته دار زیر لعاب :
تزئین ظروف سفالی با نوشته یا کتیبه که ابتدا به خط کوفی است در قرون اولیه اسلامی متداول می شود. قرن سوم و چهارم هجری از لحاظ تولید این ظروف کتیبه دار در تاریخ هنر اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. ظروف لعاب گلی قرن دوم با کتیبه های کوتاه شامل کلمات مثل البرکه و تکرار آن شروع می شود. در قرن چهارم احادیث و گفته های بزرگان ، ضرب المثل ، آرزوی خوشبختی و برکت برای صاحب ظرف و جملاتی با مضمون توکل بر خدا بر بدنه داخلی ظروف دیده می شود.
تولید این نوع ظروف در نیشابور اهمیت بسیار دارد. در این شیوه نوشته هایی به خط کوفی بدنه و کف داخلی ظروف را تزئین کرده که متن آن شامل اشعار مختلف فارسی و ضرب المثل است.
3 ) سفال لعاب یکرنگ : تاریخچه استفاده از این روش به گذشته های دور بر می گردد. اوج استفاده از این روش را در لعابکاری تابوتهای سفالی دوره اشکانیان و ظروف خمره ای و قمقمه های دوره ساسانیان می توان دید . استفاده گسترده از این روش را در دوره سلجوقیان و خوارزم شاهیان می توان دید. شهرهای شوش ، آمل ، نیشابور ، سمرقند ، بخارا و افراسیاب را از مراکز عمده تهیه این نوع سفال می دانند . برای شناخت ویژگیهای ظروف با لعاب یکرنگ ، آنرا به دو دسته تقسیم می کنند . ظروف ساده ، قالب زده و نقش کنده و دیگر ظروف سفید ساده ، ظروف سفید مشبک ، ظروف سفید قالب زده با نوشته کوفی ، ظروف سفید با لعاب لاجوردی پاشیده یا دویده ، ظروف سفید فیروزه ای ساده دست ساز ، و قالبی ، ظروف قالبی لاجوردی .
سفال قرون ششم و هفتم هجری :
قرن ششم و هفتم هجری دو قرن بسیار حساس در تاریخ هنر سفالگری دوره اسلامی ، زیرا در طول قرن ششم ، اوج اقتدار حکومت سلجوقیان و خوارزم شاهیان ، توجه به شکل هنری ظروف چه از لحاظ توع در تولید ابریقها ، تنگها ، کوزه ها و آبخوریهای دسته دار و چه از لحاظ تزئین به صورت قالبی ، نقش کنده اسگرافتیو و سبک سوزنی افزایش می یابد.
ابداع شیوه تزئین زیر لعاب با استفاده از لعاب قلیلیی یه جای لعاب شربی برای پوشش و آرایش سفال ، هنر سفالگری و کاشیکاری بار دیگر رونق یافت.
1 ) ظروف سفالی لعاب یکرنگ : لعاب آبی ( فیروزه ای ) ، سفید یا شیری با طرح سوزنی . در این شیوه برای تزئین ظروف کوچک نظیر پیاله ها و کاسه که خمیر آنها از گل سفید یا خاک چینی بود ، ظرف سفالی را که هنوز خشک نشده بود بر لبه یا بدنه آن با سوزن سوراخهایی ایجاد می کردند.
2 ) نقاشی زیر لعاب : شیوه نقاشی زیر لعاب از ابتدای به کار بردن لعاب معمولی بود و سفالگران با آن آشنایی داشتند . در دوره سلجوقیان نقاشی با کنده کاری تواماً زیر لعاب انجام می شد و در دوره ایلخانان ، بویژه در عصر تیموری این فن به اوج تحول می رسد. در قرن ششم و هفتم نقاشی زیر لعاب معمولاً به رنگ مشک زیر لعاب فیروزه ای مرسوم بود که این شیوه را فیروزه قلم مشکی نیز نامیده اند. در نوع ظروف شیری رنگ خطوط موازی ، نقش گل و گیاه و گاهی اشعار فارسی در زیر لبه و روی بدنه ظرف و روی ظروف فیروزه ای قلم مشکی طرح حیوانات ، غزالهای دونده ، ماهی ، اردک ، کلاغ ، گلهای طوماری ، مجالس بزم ، نوازندگی و صحنه های شکار را می توان دید.
از شهرهایی که تولید این نوع ظروف در آنها رواج داشته است می توان به ری ، کاشان ، سلطان آباد، جرجان و بجنورد اشاره کرد.
از خصوصیات ظروف نقاشی زیر لعاب جرجان که خمیر آنها بدل چینی و سبک بوده و به رنگ شیری است که با رنگ آبی روشن تزئین شده ، خطوط موازی در داخل و خارج ظرف است که با گلهای تزئینی ، نوشته های فارسی و نقوش ماهی و پرندگان به شیوه مسبک ( نقطه نشان ) در کف ظرف تزئین شده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 24 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله تاریخچه ظروف سفالی