تحقیق: معماری ایران در زمان ساسانی ، با فرمت ورد 36 صفحه
بخشیهایی از متن :
خلاصه :شرحی بر معماری دورة اسلامی و تاثیرآن برهنر "روم غربی" و هنر اسلامی، ویژگی‌های معماری این دوران، طاق، قوس، گنبد، شرحی بر شهر مدائن پایتخت ایران ساسانی و شهر سلوکیه،شهرصد دروازه،طاق کسری و و ویژگی‌های معماری آن، مراسمی که دراین بنا انجام می‌شده، کاخ سفید بنای دیگر ساسانی در نزدیکی شهرتیسفون، اسامی هفت شهری که مدائن را تشکیل می‌داده و شرحی دربارة آنان، فتح مدائن و انهدام آن ـ وصف مدائن از شعرا و سخنورانی که پس از ویرانی آن را دیده‌اند، متن شعر فردوسی و خاقانی و ترجمة قصیده "بحتری" دربارة ایوان مدائن ـ توصیف قالی بهارستان و تخت صاقدیس و ارزش هنری هریک.
معماری ایران در عهد ساسانی
«مدائن»
علی سامی
ساسانیان سازنده شهرهای بسیاری بوده که ویرانه‌های چندی از آنها که بجا مانده، نمودار شکوه و بزرگی و بلندنظری آنها
میباشد. در کتاب شهرستانهای ایران که به زبان پهلوی مانده، نام صدها شهر که شاهنشاهان ساخته‌اند، و تا چندی پس از آنها نیز آبادان بوده است، یاد شده. در این گفتار به ذکر یکی از معظمترین و پزشکوهترین آن می‌پردازد.
بطور مقدمه باید گفته شود، که معماری عهد ساسانی با ا حداث طاقهای آجری بجای پوششهای چوبی که سرانجام در اثر پوسیدگی یا موریانه یا آتش‌سوزی ویران می‌گردید، و همچنین نیاز کاخها را به ستونهای زیاد که تالار گسترده‌ای را به شکل جنگلی از ستون سنگی یا چوبی درمیآورد، و هنگام پذیرائی ناگزیر عده‌ای در پشت ستوها دیده نمی‌شدند، و از لحاظ فرش هم تولید اشکال می‌نمود، حل کرده بودند و با بکار بردن طاقهای هلالی مرتفع دهنه‌دار، که فشار آن فقط بر روی حرزهای دو سو بوده، از بکار بردن ستون و پوشش چوبی بی‌نیاز گردیدند. فایده و اثر محسوس این معماری همین بس، که تالار مدائن با 91 متر درازا و 26 متر پهنا، وسعتی در حدود نیمی از وسعت کاخ صدستون خشیارشا در تخت جمشید، بدون وجود ستونهائی مسقف و با ارتفاعی بیش از دو برابر بلندی کاخ آپادانای تخت جمشید سرپا بوده است، و اگر هر آینه خلیفه دوم عباسی «منصور دوانیقی» دست به ویرانی آن برای بردن مصالحش دراز نکرده بود، چه بسا که به این صورت امروزی درنمی‌آمد و با خلل کمتری بجا مانده بود.
در بسیاری از بناهای ساسانی مصالح کم‌ارزش و پست مانند سنگهای شالوده یا آجر بکار رفته، ولی در ازا گچ‌کاری و گچ‌بری قابل توجه و شایان ارزشی بر روی آنها انجام میدادند. همین گچ‌بریها یکی از ویژگیها و مزایای معماری ادوار اسلامی گردید.
طاقهای نیم‌دایره‌ای با آجر و پایه‌های سنگی و ستونهائی که از گچ و سنگ ساخته شده و اغلب متصل به دیوار بوده، از مزایای معماری و ساختمانهای عصر ساسانی است. ویرانه‌های مدائن و دو کاخ عظیم فیروزآباد و سروستان و بناهای بیشاپور کازرون و ویرانه‌های استخر همانندی از آن معماریهاست.
دانشمند و مورخ شهیر ویل‌دورات هم در کتاب «اوج اعتلاء بیزانس» درباره هنر و معماری ساسانی مینویسد:
مدائن (تیسفون):
بزرگترین شهر و باشکوه‌ترین پایتخت ایران ساسانی، شهر تیسفون بود، که اکنون ویرانه‌های طاق و رواق و در و دیوار شکسته‌اش، در کنار رود دجله، چون آئینه سراپا عبرتی نمودار و گویای دوران سرافرازی و فر و شکوه دربار ایران کهن، و پدیدار آثار صنادید عجم میباشد، و با آنکه جزئی بیش از آن برپا نمانده، از لحاظ بزرگی و شکوه و هنر معماری، هنوز مورد شگفتی و تحسین جهانیان میباشد.
این پایتخت را یونانیان کتیسفون(169 و در کتب مورخان و گویندگان و نویسندگان بنامهای تیسفون، مدائن (شهر شهرها)،مدائن سبعه، ایوان مدائن، طاق مدائن، طاق کسری،ایوان کسری، تخت کسری، بارگاه خسرو، طاق خسرو و ایوان خسرو یاد گردیده، و بروزگار آبادانی یکی از غنی‌ترین و باحشمتترین دربارهای شاهی دنیای باستان بوده است، نزدیک 700 سال اریکه دو شاهنشاهی بزرگ اشکانی و ساسانی در آنجا قرار گرفته بود. این شهر نخست یک اردوگاه سپاه و در برابر سلوکیه از لحاظ سیاسی و برابری با رومیها بوجود آمده بود (حدود سال 22 ق. م) و کم کم پایتخت زمستانی شاهان اشکانی گردید و سپس این شهر و سلوکیه و چند شهر دیگر بهم پیوسته، شهر بزرگی را تشکیل دادند. قسمتی از کاخ خلیفه عباسی بغداد با مصالح ویرانه‌های شهر مدائن ساخته شده، و در حقیقت جانشین مدائن گردید.
طاق کسری در سال 19 پادشاهی خسرو انوشیروان حدود سال 550 میلادی در میان شهر روبروی دجله، همانجا که مانده طاقهای شکستهآن هم‌اکنون سرپا و از فرسنگها راه نمایان است، در شهر (اسپانبر) بنا گردید. ولی دانشمند فقید پروفسور هرتسفلد و چند تن خاورشناس دیگر معتقدند که این ایوان در زمان شاپور یکم بنا گردیده است. اندازه کاخ و ساختمانهای فرعی آن 300*400 متر بوده است.
طبری مینویسد که یوانیه(20) یکی از بزرگان، نامه‌ای به حضور بهرام پنجم برد. شکوه و جلال کاخ چنان او را مسحور نموده بود، که فراموشش شد احترامات لازمه و مقرر را بجا آورد، چون شاه علت حیرتش را دریافت، او را بخشید.
یک کاخ دیگر نیز دو کیلومتری شمال تیسفون بنام (کاخ سفید) بوده است که از سده چهارم هجری به بعد بطور کلی ویران و محو می‌شود، ولی یعقوبی مورخ سده سوم هجری آن را دیده و از آن نام می‌برد.
ویرانی قسمت مهم بنا را به منصور خلیفه دوم عباسی (754-755 م) نسبت میدهند، ولی چون خرج خراب کردن بیش از منافعی بود که ازین کار برده می‌شد، از ویران ساختن بقیه صرف نظر کرد. مصالح کاخ سفید شاهپور دوم، در بغداد برای (قصر تاج) بکار رفت و مقداری از سنگهای مدائن را نیز برای باروری همان کاخ حمل نمود. در سده چهارم هجری مدائن یک شهر کوچک و پرجمعیتی بوده است، و مسجد جامعی که در همان اوائل اسلام نزدیک گور سلمان فارسی ساخته بودند، برجا بوده است. صاحب مجمل‌التواریخ و القصص راجع به خراب کردن مدائن توسط منصور چنین مینویسد:
«پس منصور خالد برمک(21) را گفت کوشک اسپید که به مدائن است بکنم و آلت و خشتها اینجا آوردم. خالد گفت مصلحت نباشد، که آن بنای اکاسره است و فخر آن امروز شماراست که هر آن کسی که بنا بیند داند، که آن پادشاهی بزرگ کرده است و کسانی که ایشان را غلبه کرده از ایشان بزرگتر باشند نشاید خراب کردن. منصور را از آن خوش نیامد و گفت همواره نصرت گبرکان کنی و دین پدرانت فراموش نگردد. خالد گفتا اگر ایشان را بد خواستم، شما را بدتر و خاموش گشت. منصور بفرمود تا آن کوشک را باز شکافته و خشت پخته به کشتی همه آوردند و چون حساب کردند، مئونت آن از بر شکافتن و ببغداد رسیدن هر خشتی،بدرمی سیم برمیآید، و به بغداد از نو بکمتر ازین می‌شایست پختن. منصور خالد را گفت، چه می‌بینید درین کار، گفتا چون دست بدان فراز کردی تمام برباید گرفتن، که اگر بجای بگذاری مردمان گویند بنا که ایشان بکردند، دیگر ملکان برنتوانستند شکافتن و خراب کردن، چنانک بود تمام برشکافتند.»(22)
اصطخری در مسالک و ممالک توصیف مدائن را در خود چنین نوشته: «مدائن شهری کوچک است. قدیم سخت عظیم بوده است. از بغداد تا آنجا یک مرحله. و آرامگاه پادشاهان بود سمت ایوان کسری آنجاست و به سنگ و گچ بنا کرده‌اند. اکاسره را هیچ بنا عظیمتر از آن نبوده است . . . . مدائن از شرقی دجله است و گویند کی در مدائن بر دجله پلی بوده است و ما آنرا اثر ندیدیم.»(23)
پنج شهر ازین هفت شهر تا زمان یعقوبی مورخ قرن سوم هجری دایر بوده که وی از آنها نام می‌برد: (تیسفون – اسپانبر – رومیه – وه اردشیر – ولاشاباز.)
رومگان یا رومیه - در زمان انوشیروان ساخته شده و این را مورخین رومی و ارمنی انطاکیه خسرو نامیده‌اند. در سال 540 میلادی که انوشیروان انطاکیه و شام و سلوکیه را فتح نمود (کنار نهر الکلب(24) اهالی آنجا را به تیسفون کوچ داد و در یک محله نوسازی به شکل انطاکیه در شرق دجله برابر سلوکیه مسکن داد. بهمین جهت به نام رومیها (رومگان – رومیه) معروف گردید. عربها رومقان گفته‌اند، و بطوریکه نوشته‌اند تا چند سده پس از اسلام دایر و منصور خلیفه چندی در آنجا اقامت داشته و تا زمان یعقوبی نیز بقایائی از شهر بجا بوده است.
فتح مدائن و انهدام آن:
سپاهیان مهاجم عرب پس از فتح قادسیه که در سال چهاردهم هجرت اتفاق افتاد، در سال پانزدهم وارد شهر وه اردشیر (بهرسیر – بهر شیر) گردیدند. از آن شهر که یکی از هفت شهری بود که مدائن را تشکیل میداد، ایوان بزرگ کسری را دیدند. ضراربن الخطاب تکبیر (الله اکبر) بسیار بلندی گفت و همه سپاهیان با هم آنرا تکرار کردند. ضرار اظهار داشت که وصف این کاخ عالی و وعده فتحش را از دهان حضرت پیغمبر صلی‌الله علیه و آله شنیده است.
یزدگرد چون دید که مسلمانان آهنگ پایتخت کرده‌اند، بانوان حرم و شاهزادگان و مقداری از مال و منال را بحلوان فرستاد و مدائن را به مهران رازی و نخیرجان سپرد، ولی قسمت اعظم از ثروت و اسباب و ظروف زرین و سیمین و جواهرات و فرش و اشیاء گرانبها، در خزائن بماند. طبری نقود خزائن را سه هزار ملیون سکه نوشته است بعضی از مورخین این مبلغ را به نصف تقلیل داده و متذکر شده‌اند که نصف دیگر که یکهزار و پانصد میلیون سکه بوده، خرج جنگ قادسیه و سپاهیانی که تحت سرداری رستم فرخزاد و پیروزان و هرمزان تجهیز و بسیج شده بود، گردیده است.
تحقیق: معماری ایران در زمان ساسانی