اهمیت شناخت عالمان شیعه بر کسی پوشیده نیست؛ زیرا آثاری که از آن ها بر جای مانده و همچنین رفتار و موضع گیری هایی که آن ها داشتند، در معرفی شیعه و چگونگی وضعیت تشیّع در آن عصر، نقش عمده ای دارد. از این رو، مجله شیعه شناسی بر آن شد تا از این پس، در هر شماره تعدادی از عالمان و دانشمندان شیعی را مورد مطالعه قرار داده و آن ها را به مخاطبان گرامی معرفی نماید. روشن است که بررسی همه شخصیت های شیعه کاری بس دشوار و طولانی است. بنابراین، در گام نخست، عالمان و دانشمندانی را که پس از از عصر غیبت صغرا زندگی می کرده اند معرفی می نماییم؛ زیرا عصر غیبت یکی از
حسّاس ترین و برجسته ترین دوره های تاریخ تشیّع است و شناسایی عالمان آن تا اندازه ای می تواند ما را در شناخت این بخش از تاریخ یاری نماید. شیوه ما در معرفی شخصیت ها، بررسی همه جوانب و جزئیات زندگی آن ها نیست، بلکه سعی بر آن است که سرفصل های اساسی زندگی آن ها را با قلمی روان و به دور از عبارت های تکراری و به صورتی جامع، مورد بررسی قرار دهیم. گزینه هایی که در معرفی شخصیت ها بر آن ها تکیه شده، به قرار ذیل هستند:
- سال تولد و فوت؛ 2. محل تولّد و فوت؛ 3. محیط خانوادگی (پدر، مادر و خاندان)؛ 4. دوران تحصیل و هم بحث ها؛ 5. استادان مهم؛ 6. شاگردان عمده؛ 7. آثارقلمی؛8.تخصص عمده؛ 9. دانش های متعددی که با آن ها آشنا بوده اند؛ 10. منابعی که در زمینه آن ها نوشته شده اند.
امید است این کار برای محققان و پژوهشگران سودمند بوده، در معرفی گوشه هایی از مکتب پربار تشیّع مؤثر واقع شود. در پایان، تذکر چند نکته ضروری است:
الف. منظور از «شیعه»، عالمانی است که به طور صریح، به ولایت و جانشینی حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام پس از پیامبر اقرار نموده اند.
ب. عالمانی که تشیّع آن ها قطعی و مسلّم است، اما دچار انحراف عقیده شده اند و امامت بعضی از ائمّه شیعه را انکار کرده اند، نیز نامشان در این مقاله آمده و به شرح حال آن ها پرداخته شده است.
ج. در معرفی شخصیت ها، سعی شده است از منابع اصیل و قابل قبول استفاده شود، ولی در برخی موارد، برای عدم اطاله مقاله، از ذکر منابعی که محتوای آن با منبع دیگر مشابه است، خودداری شده.
علی بن مهزیار
ابوالحسن علی بن مهزیار اهوازی، از محدّثان بزرگ شیعه و وکیل امامان رضا، جواد و هادی علیهم السلام . ولادت او معلوم نیست، اما از آنجا که وی حیات امام رضا علیه السلام را درک کرده و روایت هایی از آن حضرت نقل کرده است، چنین گمان می رود که ولادت او چندین سال پس از تولد آن حضرت (تولد: 148 ق) بوده و هنگامی که آن حضرت به مقام امامت (امامت: 183 ق) رسیده، وی دوران جوانی خود را سپری می کرده است. درباره وفات او نیز اختلاف است. زرکلی در الاعلام، وفات او را سال 250 هجری تعیین کرده است. اما آنچه مسلّم است اینکه وی در زمان امام هادی (شهادت: 254 ق) زندگی می کرده و از آن حضرت روایات متعددی نقل نموده است. از این رو، می توان حدس زد که وفات او دست کم پس از وفات امام هادی در سال 254 ه رخ داده است؛ زیرا برخی از اصحاب تراجم، دیدار وی با امام حسن عسکری (شهادت: 260 ق) و ملاقات او با امام عصر(عج) را بعید ندانسته اند (در اعیان الشیعه، ج 4، ص 96، به ملاقات او تصریح می کند)؛ زیرا اولاً، برادر او ابراهیم بن مهزیار، که از نظر سنّی با او اختلاف چندانی نداشت، با امام عصر(عج) ملاقات داشته است. ثانیا، وی کتابی به نام کتاب القائم نوشته که تألیف چنین کتابی می تواند استبعاد ملاقات وی با امام عصر را کمی کاهش دهد. امروزه آرامگاه علی بن مهزیار در شهرستان «جارجم» از بلاد خوزستان واقع شده و دارای گنبد و بارگاه است.
گفتنی است برادرزاده او به نام علی بن ابراهیم بن مهزیار نیز با امام زمان(عج) ملاقات داشته که در روایات شیعه گاهی به نام «علی بن مهزیار» از او یاد می شود. از این رو، نباید او را با صاحب شرح حال یکی دانست.
درباره صاحب شرح حال، باید گفت: وی در اصل اهل «دورق» (روستایی در خوزستان) است و در اهواز نشو و نما پیدا کرده. کشّی در رجال خود، به نقل از ابویعقوب یوسف بن سخت بصری می گوید: وی اهل «هند» (یکی از روستاهای بلاد فارس) بود و نصرانی زاده شد، اما در زمان کودکی او، پدرش اسلام آورد و وی نیز در همان ایّام به دین مقدّس اسلام گروید و در مکتب اهل بیت علیه السلام ، به ویژه امام جواد علیه السلام ، زانوی شاگردی بر زمین زد و از نمایندگان ویژه آن حضرت به شمار آمد. حسین بن سعید بن حمّاد، که از بردگان امام سجّاد علیه السلام بود، وی و دوستش، اسحاق بن ابراهیم حضینی، را به محضر امام رضا علیه السلام معرفی کرد و از آن پس، آن ها ملازمت خویش را با این خاندان قطع نکردند. پس از آن به اهواز آمد و در آن جا رحل اقامت انداخت. وی در اهواز پس از این که عبداللّه بن جندب دار فانی را وداع گفت، به جای او به عنوان وکیل امام جواد و هادی علیهماالسلام ، منصوب شد و مکاتبات زیادی با امام جواد علیه السلام در بغداد و مدینه داشت. در احوالات او آورده اند: هنگامی که خورشید طلوع می کرد، به سجده می رفت و سرش را از سجده برنمی داشت تا اینکه در حق هزار نفر از برادران ایمانی اش دعا می کرد. گویند: پیشانی اش همچون زانوی شتر پینه بسته بود. بسیاری از روایات او به طور مستقیم از امام جواد علیه السلام نقل شده اند، اما وی روایاتی نیز از مشایخ روایی خود مانند فضاله بن ایّوب ازدی، محمّد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید و دیگران دارد. از جمله شاگردان روایی او محمّد بن عیسی بن عبید (م 260 ق)، بنان بن محمد، عبداللّه بن عامر، عبّاس بن معروف و برادرش ابراهیم بن مهزیار و فرزندش حسن بن علی بن مهزیار هستند. نجاشی و شیخ طوسی پس از اینکه وی را به طور کامل توثیق کرده اند، فهرستی از کتاب های او، که به 33 عنوان می رسند، ذکر می کنند. وی در تمام ابواب فقهی مانند طهارت و صلات کتاب نوشته است. همچنین کتاب التفسیر، کتاب الفضائل، کتاب المثالب، کتاب الرّدّ علی الغلاة، کتاب الملاحم، کتاب القائم، کتاب الانبیاء، کتاب النوادر و رسائل علی بن أسباط از دیگر تألیفات اوست. برخی از تألیفات او نشان می دهد که وی یکی از مدافعان سیاسی و اعتقادی مذهب شیعه بوده است؛ چنان که کتاب های او در ردّ غلات و در ردّ علی بن اسباط، که در آغاز فردی فطحی المذهب بود، از این حقیقت پرده بر می دارند.(1)
حسن بن خالد برقی
ابوعلی حسن بن خالد، از راویان موثّق شیعه و از اصحاب امام هادی علیه السلام و صاحب کتاب نوادر. ولادت او معلوم نیست، ولی وفات او حدود سال 255 ه روی داده؛ زیرا امام هادی علیه السلام تفسیر قرآن معروف به تفسیر عسکری را که بالغ بر 120 مجلد می باشد، در فاصله سال های 220 تا 254 ه. بر او املا کرده است. (این تفسیر غیر از تفسیر العسکری است که امام حسن عسکری علیه السلام بر دو فرزندی که از استرآباد به وی در سامراء پناه آورده بودند، املا کرده است.) از زندگی و چگونگی تحصیلات او اطلاعی در دست نیست، اما خاندان برقی به دانش و فقاهت مشهورند. برادر بزرگ تر او، ابوعبداللّه محمّد بن خالد برقی عصر امام هادی علیه السلام را درک نکرده و در زمان امام جواد علیه السلام وفات یافته است. برادر دیگر او، که از وی کوچک تر است، ابوالقاسم فضل بن خالد نام دارد. برادرزاده او احمد بن محمّد بن خالد برقی (م 274 یا 280 ق) از راویان سرشناس شیعه و صاحب کتاب رجال است. شواهد موجود نشان می دهند که صاحب شرح حال مدت زیادی را در کنار امامان معصوم علیهم السلام ، به ویژه امام هادی علیه السلام ، به سر آورده و از تعالیم آن بزرگان بهره برده است. روایاتی که وی نقل می کند بیشتر مربوط به تفسیری است که امام هادی علیه السلام در مدت امامت خویش، در ضمن 12 جلد، بر او املا کرده که بخش های قابل ملاحظه ای از آن در تفسیر قمی به چشم می خورد. وی تعداد زیادی از روایات را نیز به طور مستقیم از امام رضا علیه السلام نقل کرده است. بنابراین، از استادان و مشایخ روایی او کسی جز امامان مذکور علیه السلام را نمی توان نام برد. از جمله شاگردان روایی او ابراهیم بن هاشم قمی، محمّد بن عیسی، احمد بن ابی عبداللّه برقی، محمّد بن عیسی و احمد بن ابی عبداللّه برقی هستند. از تألیفات او غیر از تفسیر منسوب به او، کتاب النوادر (تازه ها) به ثبت رسیده است.(2)
محمد بن اسماعیل صیمری
محمد بن اسماعیل بن صالح صیمری، ادیب و شاعر اهل بیت علیهم السلام و از اصحاب امام هادی علیه السلام . ولادت او معلوم نیست، اما وفات او حدود سال 255 ه. روی داده؛ زیرا وی پس از رحلت امام هادی علیه السلام در سال 254 ه. قصیده ای در رثای آن حضرت سروده و در آن، به امام عسکری علیه السلام تعزیت گفته است. در کتاب های تراجم، هیچ اشاره ای به زندگی و حیات علمی او نشده است.
تنها می توان از لقب صیمری اش پی برد که وی اهل «صیمره» از روستاهای بصره بوده است. همچنین از ارتباط او با امام هادی علیه السلام به دست می آید که وی مسافرت هایی به بغداد و سُرَّ مَن رأی سامرّاء داشته و احتمالاً شعر و ادب را نزد استادان بغداد (که این دانش در روزگار او با وجود شاعران بزرگی همچون ابوتمام طائی «م 231 ق»، دعبل خزاعی «م 246 ق» و دیگران، دارای رونق خاصی بود) فرا گرفته است. نخستین منبع ما در شناسایی او ابن عیّاش جوهری (م 401 ق) است که در کتاب مقتضب الاثر، وی را ستایشگر ابوالحسن ثالث، امام هادی علیه السلام ، معرفی کرده و قطعاتی از شعر او را آورده است. پس از او، ابن شهر آشوب (م 588 ق) وی را از جمله شاعران اهل بیت علیهم السلام ، که تقیّه می کرده، شمرده است. مرحوم سیدعاملی قطعاتی از قصیده او را در مرثیه امام هادی علیه السلام آورده که از محتوای این قصیده برمی آید که وی گرایش شیعی داشته است:
شامل 14 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود مقاله عالمان شیعه (از سال 255 هجری به بعد)