الف . از لابه لاى نوشته بر مى آید که از همان ابتدا, نویسنده قصد دارد حلال بودن مجسّمه سازى و نقّاشى را ثابت کند و به عبارت دیگر فرضیّه وى (ثابت کردن حلال بودن این دو) ست. در یک تحقیق علمى, آن هم در علوم نظرى که قابل تجربه و آزمایش نیستند, محقّق از آغاز نباید درصدد ثابت یا رد کردن موضوع مورد تحقیق باشد, بلکه بهتر آن است که از ابتدا در باب موضوع مورد نظر به اندازه کافى تحقیق کند و نتیجه آن را (ردّ یا اثبات) اعلام کند. اگر محقّق به قصد ردّ یا ثابت کردن مسأله اى تحقیق را شروع کند, از همان ابتدا یک پیشینه ذهنى دارد که سبب مى شود محقّق (یکسو نگر) شود و زاویه هاى دیگر مسأله را نادیده بگیرد. این دیدگاه سبب مى شود که محقّق, دلیلهاى موافق نظر خود را جمع کند و دلیلهاى مخالف را یا توجیه کند و یا نادیده انگارد و این خود در یک کار تحقیقى کاستى بزرگ به شمار مى آید.
ب . جهت دیگرى را که نویسنده مدّنظر قرار نداده است, تاریخ و بویژه تاریخ صدر اسلام است و به خاطر این کاستى در برخى موارد حرفهایى زده که دور از واقعیّت است. به عنوان نمونه وقتى از (صدر اوّل) و زمان (صدور حدیث) بحث مى کند, شواهدى از تاریخ تمدّن ویل دورانت و مربوط به قبیله هاى وحشى و نیمه وحشى و به عبارت دیگر, (انسانهاى نخستین) ارائه مى دهد. در حالى که صدر اوّل در اصطلاح فقها و زمان صدور روایات از ظهور اسلام به بعد است و چون بیش تر احادیث ما از امام باقر (م:114هـ.) و امام صادق(ع) (م:148هـ.) است, زمان صدور حدیث از سال 95 هجرى (وفات امام سجّاد(ع))به بعد است. شایسته بود نویسنده از این دوران و پیش و پس از آن شواهدى ارائه مى داد, نه از انسانهاى نخستین.
افزون بر این, با مطالعه دقیق و همه سویه این مقاله, در بخشهاى گوناگون آن ایرادهایى به نظر رسید که در چند بخش آورده مى شود:
بخش اوّل
نویسنده در بحث مجسمه سازى مى نویسد:
(در مورد مجسمه سازى نیز اگر در زمانى ملاک حرام بودن عوض شد, فتوا به جواز ساختن و نگهداشتن آن هیچ اشکالى نخواهد داشت.)1
این سخن بسیار به جا و متین است, ولى به شرط آن که بتوانیم ملاک و علّت حرام بودن مجسّمه سازى را به طور دقیق تعیین کنیم, تا با در نظر گرفتن شرایط زمان و مکان معلوم شود که آیا آن علّت از بین رفته است یا هنوز وجود دارد؟ حال باید دید که آیا مى توان انگیزه حرام بودن را در (بت پرستى) منحصر کرد یا خیر؟
البتّه با مطالعه فراگیر در باب مجسّمه سازى و حرام بودن آن در صدر اسلام, مى توان بدین نتیجه رسید که علّت اصلى حکم به حرام بودن ساخت و نگهدارى و استفاده از مجسّمه, این بوده است که بیش تر اهالى آن روز جزیرةالعرب, بت پرست بوده و مجسمه ها را به عنوان بت مى پرستیده اند و به بیان دیگر, هدف از ساخت, نگهدارى و استفاده از مجسّمه در آن عهد, پرستش آنها بوده است, نه تزیین2.
مؤیّد این مطلب آن است که مسلمانان در سرزمین گشاییهاى خود در محدوده جزیرة العرب, هرجا به بت و بتخانه اى رسیدند, بتها را شکسته و بتخانه ها را ویران کردند, ولى هنگامى که دامنه سرزمین گشایى به بیرون جزیرة العرب; یعنى به شام, مصر و ایران کشیده شد, با آن که در این مناطق مجسمه ها و پیکره هاى سنگى جانداران هم فراوان بود و هم بسیار زیبا, ولى از آن جا که کسى آنها را نمى پرستید و (بت) نبودند, مسلمانان نه تنها آنها را نشکستند و از بین نبردند, بلکه در وصف آنها اشعار دلچسب و شورانگیزى نیز سرودند3.
شایان گفتن است که فرماندهان سپاه فاتح, همگى از صحابه پیامبر بودند و به احکام اسلام هم آگاهى کامل داشتند و از علّت احکام نیز بیش از ما آگاه بودند, با این حال, آن پیکره ها و مجسمه ها را به حال خود باقى گذاشتند که بسیارى از آنها همچون پیکره هاى طاق بستان, بیستون, تخت جمشید, نقش رستم و شیر سنگى همدان در ایران و پیکره هاى سنگى شهرهاى تدمر و حلب در شام و اسکندریه و دیگر شهرهاى مصر هنوز هم وجود دارند4.
به هر روى, نه تنها تاکنون گزارشى دایر بر شکستن مجسمه ها در کشورگشایى مسلمانان در جاهایى که مردمانش بت پرست نبوده اند, به دست نیامده است, بلکه به گزارش ابن خلدون در العبر5 سعد بن ابى وقّاص فرمانده سپاه اسلام, پس از فتح مداین در ایوان کسرى, که با تصاویر برجسته بر روى سنگها تزئین شده بود, نماز خواند.
از سوى دیگر, در تحقیقى که در باب انگیزه و ریشه یابى بت پرستى اهالى جزیرة العرب, انجام شد, این نتیجه به دست آمد که مردم آن سامان, پیش از بت پرستى یکتاپرست و بر دین ابراهیم(ع) بوده اند. سپس به یادبود بزرگان قوم و قبیله خود, پیکره سنگى آنان را ساخته و روى قبرشان و یا در خانه هاى خود نصب مى کردند و در روزهاى خاصى ازسال, برگرد مجسمه جمع مى شدند و یاد و خاطره صاحب مجسّمه را بزرگ مى داشتند. بر اثر گذشت زمان و پیاپى آمدن نسلها, هدف اصلى ساختن این گونه مجسمه ها به فراموشى سپرده شد و کم کم احترام, به پرستش تبدیل شد و سرانجام مردم آن دیار در برابر مجسمه ها سجده کردند و آنها را به عنوان معبود پرستیدند6.
در علل الشرایع, درباب علّت بت پرستى, روایتى از امام صادق(ع) نقل شده است که چگونگى پیدایش بت پرستى را (مانند مطلب بالا) بیان مى کند و ابلیس را منشأ آن مى داند7.
با توجّه به این مطالب, آیا حکم به جایزبودن مجسمه سازى و رواج آن در هرگوشه و کنار, سبب پدید آمدن همان حالت در بین افراد بشر قرن بیستم و یا قرنهاى بعد نخواهد شد!؟ بویژه آن که آغاز و انجام جهان بر ما پوشیده است و در قرنهاى بعد, انسانهاى گوناگونى خواهند آمد, پیامبرى هم براى هدایت آنان نخواهد بود, با این حال, آیا مى توان به طور قطع حکم کرد که تنها این مردم بدوى جزیرة العرب بودند که از یادبود و بزرگداشت بزرگان خود, به پرستش مجسمه هاى آنان روى آوردند و دیگر افراد بشر در طول تاریخ و نسلهاى آینده از این خطر در امان خواهند بود؟
فقه و هنرهاى تجسمى و تصویرى
