فرمت فایل : word(قابل ویرایش)تعداد صفحات237
استان پهناور یزد در مرکز ایران و حاشیه کویر مرکزی واقع شده است. این استان به علت قرار گرفتن در مرکز ایران و دوری از دریا، دارای شرایط اقلیمی ویژه‌ای است، وجود ارتفاعات زاگرس در غرب و البرز در شمال، مانع نفوذ رطوبت به آن شده، از طرفی مجاورت با کویر خشک و پهناور نمک، این استان را در ردیف آب و هوای خشک صحرایی قرار داده است. این مشکل تا حدودی با حفر قنات های فراوانی که در این استان به چشم می خورد، حل شده است .
گرچه بیشتر نقاط استان را از مین های پست تشکیل داده ولی ارتفاعاتی هم در این استان وجود دارد که بزرگ ترین آن رشته کوه شیرکوه در مرکز استان و جنوب غربی شهرستان یزد است. این رشته کوه، بخش هایی از شهرستان تفت و مهریز را در برگرفته و بلندترین قله آن 4055 متر ارتفاع دارد، بنابراین آبادی هایی مثل هنزا، طرزجان، سخوید، علی آباد و نصرآباد، دارای آب و هوایی کوهستانی و کاملاً متفاوت از دیگر مناطق استان است. جزاین، ارتفاعاتی موسوم به کوه های خرانق هم در شرق اردکان و شمال بخش خرانق واقع شده که نسبت به شیرکوه دارای وسعت و ارتفاع کمتری است. ارتفاعات دیگر استان نسبتاً کوتاه بوده و اهمیت چندانی ندارد .
پست ترین نقاط استان را مناطق شمالی شهرستان اردکان و جنوبی شهرستان طبس که با کویر مرکزی و لوت مستقیماً در ارتباط است، تشکیل می دهد. غیر از مناطقی که در داخل دو کویر بزرگ مرکزی و لوت واقع شده، کویرهای کوچکی هم در این استان پراکنده است که مهم ترین آنها، کویر در انجیر در شمال بافق، کویر ساغند در شرق‌آباد ساغند و کویر ابرکوه است که بخش شرقی این شهرستان را فرا گرفته است .
برخی از تواریخ از دریاچه ای موسوم به دریاچه ساوه در منطقه کویر مرکزی نام برده‌اند که هم زمان با ولادت پیامبر گرامی اسلام (ص) خشک شده و تدریجاً شرایط امروزی را پیدا کرده است. جعفری در تاریخ یزد درباره موقعیت آن نوشته که بیده و میبد و عقداً در کنار این دریاچه قرار داشته اند و با رجین میبد، بندر بوده است. این دریاچه تا همدان گسترده بوده و تجنت کوه در میان آن قرار داشته است .
استان یزد در حال حاضر دارای 125366 کیلومتر مربع وسعت است و شهرستان‌های یزد، صدوق ، میبد، اردکان، مهریز، بافق، ابرکوه، تفت و طبس را در برگرفته است. منطقه جغرافیایی که استان فعل یزد در آن واقع شده، در قدیم بخش‌هایی از ایالت فارس و کرمان را اشغال می کرده و از شمال نیز در محدوده کویر لوط قرار داشته است . لذا در قدیم این استان به صورت مستقل و در قالب یک ایالت اداره نمی شد.
شهرستان یزد، مرکز استان در جلگه ای مسطح و خشک بین کوه های شیرکوه و خرانق قرار دارد. این شهرستان همراه شهرستان صدوق با 7244 کیلومتر مربع مساحت در بخش غربی استان یزد واقع است. از تقسیم شهرستان یزد به دو شهرستان یزد و صدوق بیش از سه سال نمی گذرد و به علت یک پارچگی قبلی آن، هنوز هم بعضاً، صدوق را جزء یزد به حساب می آورند .
شهرستان یزد از یک بخش مرکزی و شهرستان صدوق از دو بخش اشکذر (مرکز شهرستان) و خضرآباد تشکیل شده است.
ابرکوه از دیگر شهرستان های استان است که برخلاف اسمش در دشت مسطحی قرار گرفته و در قسمت شرقی آن کویر ابر کوه واقع شده است. این شهرستان با 5345 کیلومتر مربع وسعت در جنوب شرقی استان قرار گرفته و در طول تاریخ آن چندین بار به یزد و فارس و اصفهان الحاق شده و جدا گردیده، در حال حاضر حدود دو دهه از ملحق شدن آن به استان یزد می گذرد.
اردکان، دیگر شهرستان استان، در جنوب کویر مرکزی واقع شده و ارتباط استان را با این کویر برقرار کرده است. با وجود وسعت زیاد، بخش هایی از این شهرستان کاملاً کویری و غیر قابل سکونت می باشد. اردکان دارای 23897 کیلومتر مربع مساحت است و پس از طبس در رتبه دوم وسعت قرار دارد. سه بخش مرکزی، خرانق و عقدا، این شهرستان را تشکیل داده است.
دیگر شهرستان یزد، بافق است. این شهرستان در شرق استان قرار گرفته و 15021 کیلومتر مربع را اشغال کرده است. بافق دارای دو بخش مرکزی و بها باد بوده و از نظر مساحت در رده سوم قرار دارد. محدوده فعلی این شهرستان، در قدیم بخش هایی از ایالت های فارس و کرمان و کویر لوت را تشکیل می داده است .
شهرستان تفت در بخش غربی استان واقع شده و در نواحی شمال و شمال شرقی به خاطزر وجود ارتفاعات شیرکوه از آب و هوای سرد کوهستانی برخوردار است. شهر تفت در کوهپایه واقع شده و رودخانه عظیمی از میان آن می گذرد که آب های شیرکوه را به طرف یزد هدایت می کند. دیگر نواحی شهرستان دارای آب و هوای گرم و خشک است. مساحت این شهرستان به 5871 کیلومتر مربع بالغ می شود و از دو بخش نیرو مرکزی تشکیل شده است.
شهرستان طبس- که مدت زیادی از الحاق آن به استان یزد نمی گذرد- به عنوان بزرگترین شهرستان، در شمال شرق استان واقع شده و از شمال شرق با کویر مرکزی و از جنوب با کویر لوت همجوار است. ارتفاعاتی در نواحی مختلف این شهرستان پراکنده است که بلندترین آن کوه 3009 متری «نای بند» در جنوب می باشد. شهر طبس در دشت مسطحی واقع شده و بخشی از ارتفاعات مذکور آن را احاطه کرده است . طبس با 55355 کیلومتر مربع از دو بخش مرکزی و عشق آباد تشکیل یافته است.
شهرستان مهریز بخش جنوبی استان را اشغال کرده و دارای دو نوع آب و هوای سرد کوهستانی، در نواحی شمال و شمال غربی (به علت وجود ارتفاعات شیرکوه) و گرم و خشک در نواحی شرقی و جنوبی است . این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و هرات با مجموع 14814 کیلومتر مربع مساحت است.
میبد از دیگر شهرستان های این استان، منطقه کوچکی را در شمال شهرستان یزد اشغال کرده و مساحت آن به 1355 کیلومتر مربع بالغ می گردد. این شهرستان تا چندی قبل یکی از بخش های اردکان را تشکیل می داده است. فاصله جاده ای این شهر تا اردکان تنها 9 کیلومتر و فاصله آن تا یزد 45 کیلومتر است. ارتباط این شهر از طریق بزرگراهی برقرار می گردد (این بزرگراه دو شهر تفت و مهراز را هم به یزد پیوند داده است).
یزد پیش از اسلام
برخی مورفین، تاریخ یزد را به قرن ها پیش از اسلام می رسانند، از آن جمله مولف تاریخ یزد، بنای این شهر را به اسکندر مقدونی نسبت داده، می نویسد:
«اسکندر… چون سر بیابان خراسان رسید که اکنون شهر یزد است بفرمود تا قلعه بساختند و آنرا جاری کردند و کسی آن خود را بفشاند و آن جماعت آنجا ساکن گردانید و آن مقام را کثه نام نهاد و این اول عمارت یزد است که ان را زندان ذوالقرنین می خوانند… و این کثه اول عمارت یزد است و بعد از اسکندر این کثه معمور شد و جماعتی در آنجا جمع شدند و عمارت و زراعت کردند .»
البته نقل این داستان به افسانه بیشتر می ماند، زیرا حضور اسکندر در یزد مورد تردید است و مورفین برآن اتفاق ندارند .
به طور کلی، تاریخ پیش از اسلام یزد، با هاله ای از ابهام همراه است. برخی ایجاد پاره‌ای از ابنیه آن را به دوره های بسیار قدیمی تر از اسکندر نسبت می دهند، چنانچه احمد کاتب در کتابش بنای نارین قلعه (کهندژ میبد) را به سلیمان پیغمبر (ع) منسوب می کند . عبدالعظیم پویا نیز با توجه به مطابقت معماری این قلعه با معماری دوره مادها آن را از ساخته های این دوره می داند . برخی دیگر، ایجاد یزد و تاریخ این سرزمین را به دوره های متاخر اشکانی و ساسانی منسوب می کنند. بر این اساس میتوان گفت، نقاطی چون میبد، زارج، اشکذر و… به عصر اشکانی و برخی آثار دیرینه دیگر به عهد ساسانی مربوط است. در این میان از ابر نوآباد به عنوان آخرین آبادی در عهد ساسانی یاد شده است . از جمله حوادث تاریخی یزد، مقارن ظهور اسلام، فرار یزدگرد به این شهر می باشد. احمد کاتب در این باره گوید:
«یزدگرد به جلولا رفت و از آنجا به همدان آمد و از همدان به فارس آمد و آخر از فارس به اصفهان آمد و هرجا که می رفت لشکر اسلام از عقب او می رفتند و آن ولایت مسخره می کردند و یزدگرد از اصفهان بگریخت و به یزد آمد و دو ماه در یزد بود و از لشکر اسلام خایف، و اموال و جواهر و زرینه و سیمینه که با خود داشت جمع کرد و خواست که به راه طبس به جانب خراسان روانه گردد، از کثرت مال عاجز شد، با فرخ زاد مشورت کرد، فرخ زاد گفت که زر در زمین پنهان باید کردن و بر اثر آن نشان باید ساختن و گنج نامه همراه خود بردن، تا وقتی که ضرورت افتد آن را به دست توان آورد. فرخ زاد چون این بگفت یزدگرد صواب دید بفرمود که در خارج شهر در سه موضع سه چاه فرو بردند و در قعر چاه طاق هایی بلند بکند و در شب اموال بدان موضع نقل کردند و سرچاه نباشند و گنج نامه بنوشتند و یزدگرد با خود همراه کرد و بر اثر موضع چاه یک تیر پرتاب کم یا بیش بفرمود تا گنبدخانه ساز دادند به جهت دلیل گنج .»
ظهور اسلامی تا سلطه کاکویان
به دنبال فتوحات سپاه اسلام، مسلمانان در زمان عمر موفق به فتح سرزمین یزد شدند. از جمله در مواجهه با مردم فهرج ایشان را به اسلام دعوت کردند، ولی بنا به نقلی، شبیخون نمردم فهرج و خویدک و فراقتر به سپاه اسلام منجر به کشته شدن عده‌ای از صحابه و تابعین گردید. محلی که این واقعه در آن صورت گرفته، امروز به نام «شهدا» در بین مردم معروف است. البته در اصل واقعه و تعداد کشته شدگان و هویت آنان اختلاف نظر وجود دارد .
مردم یزد در دوران عثمان، این اسلان را پذیرا شدند و عمربن مغیره به عنوان والی یزد، حکومت آنجا را به دست گرفت. به دنبال اسلام آوردن مردم یزد، مردم فهرج هم به اسلام روی آوردند . در دوران خلافت حضرت علی (ع) عامل یزد از طرف مسلم بن زیاد والی فارس و عراق تعیین می گردید ومالیات هم از این طریق جمع آوری می‌شد .
از زمان شهادت حضرت علی (ع) تا دوره حکومت هشام بن عبدالملک، تاریخ یزد را سکوت فرا گرفته است .
در زمان هشام، ابوالعلاء طوقی از طرف او به حکومت یزد منصوب شد. از کارهای عمرانی او بنای قصر و باغ علاء در یزد است. با ظهور عباسیان و به دنبال قیام ابومسلم، علاء از یزد گریخت و احمدبن محمد زمجی از جانب ابومسلم به حکومت یزد رسید. زمجی علاء را دستگیر کرده به آتش سوزاند و اتباعش را نیز کشت. او قصر علاء را ویران کرده، به جای آن باغ رقصری بهتر به نام «محمدآباد» بنا نهاد. از دیگر کارهای او بنای «مسجد فرط » و احداث محله «کوشک نو » می باشد .
تاریخ های قدیم یزد از وقایع این دیار پس از احمد زمجی تا ظهور صفاریان ذکری به میان نیاورده اند.
تنها واقعه مهم در این دوره گذر حضرت امام رضا(ع) از این سرزمین است که برخی از منابع به آن اشاره کرده اند. از جمله مستوفی به عبور حضرت از شهر یزد و اقامه نماز ایشان در مسجد فرط و بیان معجزه ای از آن حضرت در حمام فرط، که ضمن آن سلطان قطب الدین زنگی از بیمای شفا یافته، اشاره کرده است .
با ظهور صفاریان، یزد به تصرف یعقوب لیث صفاری در آمد. او در مواجهه با لشکر خلیفه عباسی آن را شکست داد ولی پس از مدتی خود در گذشت و حکومت به برادرش عمر و لیث رسید. عمرو لیث دوامی نیاورد و به سال 287 هـ در رویارویی با لشکر امیر اسمغیل سامانی شکست خورد، بنابراین برای مدتی اداره امور یزد به دست سامانیان افتاد و مالیات یزدهم به وسیله ایشان جمع آوری می شد. پس از آن سبکتکین و بعد سلجوقیان بر یزد مسلط گردیدند. سلجوقیان توانستند خراسان و فارس و عراق را به تصرف خود در آورند. حکومت سلجوقیان مخصوصاً در زمان طغرل در اوج شکوفایی بود، طغرل در ادامه فتوحاتش قصد اصفهان کرد، در این هنگام آخرین پادشاه آل بویه، علاء الدوله ابوجعفر کالنجار در اصفهان حکومت می کرد و چون وضع را چنین دید، سکه و خطبه را به نام طغرل کرد، لذا طغرل از تصرف اصفهان منصرف شد .
استان پهناور یزد
